Esilzadeyê Afirîner Don Quijote yê ji La Mancha

A. Li gor şekl

1)Navê Resen ê Romanê: DON QUIJOTE

2)Nivîskarê Romanê: Miguel de Cervantes Saavedra

3)Dîrok û Cihê Çapbûna Romanê: Orjînal 1605 Îspanya, 1996 Stenbol(tirkî),2009- 2011 Stenbol (kurdî)

4)Weşanxaneya Romanê: Yapı Kredi Yayınları(tirkî), Weşanxaneya Doz(kurdî)

5)Hejmara Rûpelên Romanê: 900

 B. Li gor naverokê:

1) Jiyana Nivîskar:

Di sala 1547an de li Îspanya yê hatî dinê. Roman, şiîr û nivîskarek şanoyê ye. Hîn di temenê xwe yê ciwantiyê de dest bi berhemên ceribandin û şanoyê kiriye. 15ê îlonê 1569an li Madrîdê ji ber ku yekî birîdar dike tê binçav kirin. Li gor qanûnê ewê milê wî yê rastê were birîn, lê ji ber ku di navbera Hîvperset(misliman) û Xaçperestan(xiristiyan) de şer dertê ew jî bi dixwaziya xwe diçe. Lê di şer de birîndar dibe û destê wî yê çepê tê jêkirin (çi îronîkî mezin). Dûre dîl hatî girtin. Çar car teşebûsê revandinê dike lê sernakeve, lê bi awayek tê welatê xwe û di rewşa aborî û debara xwe de bi pirsgirêkan re rû bi rû dibe. Di karê wî yê nû yê hesabgeriyê da şaşitî çêdibe cardin dikeve zindanê. Di zindanê de kitêba Don Kîşotê li gor rê û rêbazê ve zelal kir. Kitêba xwe ya serkeftî jî di sala 1605an de weşand. Ya din jî di sala 1615an de temam kir. Cervantes jî salek piştê kitêba duyem sala 1616an da rehmet dike

.

2) Kurtasiya Romanê:

Cîld l.

Navê wî yê rast Alonso Quejana ye. Alonso pir birçîyê kitêbê şovalyetiyê ye. Hemû wextê xwe bi xwandinê re dibuherîne, piştî wextek di bin xwandina van kitêban de tesîrek li ser Alonso çêdibe û xwe bi xwe dikeve nav xeyalên tûj, dûre hêdî hêdî di nav van xeyalan de dinyayek ava dike û ev dinya ji wî re dibe jiyanek şovalyetî. Biryara Alonso diçe ser vejandina şovalyetiyê û di şovalyetiyê de bibe yê herî mezin û Alonso wiha dibe merivek xeyalperest. Êdî xwe şovalye dihesibîne. Dûre hespa xwe Racinante siwar dibe û diçe xanê wir jî wek keleh dibîne, xweyê wî jî mîr dihesibîne. Piştî merasimek xweyê xanê wî dixe şovalye lê ji ber ku fêhm kir ku di Alonso de pirsgirêk heye. Dema vedigere malê dîntiya şovalyetî wî digire û ji bazirganan kutan dixwe. Alonso dûre navê xwe diguherîne û dixe Don Kîşot. Don Kîşot cîranê xwe ji Sancho Panza re dibê tu bi min re werî ez ê sozê walîtî didim. Sancho jî bi çav birçîtiyê qebûl dike. Û li ser biryara ku alîkariya feqîr û muhtacan bikin dikevin rê. Tenê kêmasiyek şovalyetî maye ew jî xoşewîstek hewceye. Di rê de keçikek gundî dibîne û wê jî ji xwe re dixe prenses, lê ji keçik tirê dîne jêra deng nake û Don Kîşot jî navê wê jî datîne Dulsinea El Toboso. Dûre ew û Sancho dikevin rêwîtiyek bi macerayî. Di rê de bi ba wezîn( yel değirmeni) re şer dike, wan wek hûtekî dibîne, Sancho jî bi metelmayî li Don Kîşot dinêre. Don Kîşot wan têk dive, lê Sancho çi qas got; ev ne hûtin lê dîsa bi ya xwe kir. Don Kîşot mijarên ji bilî şovalyetî jî mijûl dibe, gelek bi zanistî û hişmendî diaxive, ev jî Sancho dixe nav fikrên aloz.  Di rê de rastê şivanan tê û bi bûyerek ve rastê, ew jî evîniya Grisostomo ye ku ji Marcela hez dikir, lê Marcela bersivek neyînî dide û Grisostomo jî xwe dikuje. Rêya xwe berdewam dikin û di rê de ji xweyê xanê kutan dixwin, ji ber ku şovalye tiştê bixwe re pere nade. Don Kîşot bi şovalye re jî şer dike, ji xwe bi şans serkeftî dibe. Di rê de rastê êsîran tê, leşker wan dibir, lê Don Kîşot sedema sûcê wan pirsî, her yek sûcê xwe got û ser da jî got; me bi zorî dibin. Ev peyv li gor yasayê şovalyetiyê qedexeye. Don Kîşot wan xilas dike. Ji wan re dibê herin cem Dulsineayê pesnê min bidin, êsîr jî wexta fêhm kir dîn e wî û Sanchoyê guneh dixin û li wir direvin. Li Çiyayê Morena macerayek gelek balkêş diqewime, li wir jiyana çar kesan dinase û evîniya wan yê Cardenio, Lusinda û Doreta, Don Fernando. Li ser bûyera van çar kesan bi tesadifî li Çiyayê Morena kom dibin. Sancho jî peyama Don Kîşot nebir neda Dulsinea û bixwe re jî papaz û berberê gund anî wir. Bi awayek papaz û çar kesên din ser mijara Don Kîşot bo bivin gundê wî li hev dikin. Dûre diçin xanê û li wir kitêba “Çîroka Meraqdarê Bêminasebet” dixwînin. Piştî wê du kesên biyanî tê wir û bi awayek çîroka jiyana xwe vedibêje. Dûre yên din di rêya xwe de çûn, papaz û berber jî Don Kîşot dixin qefesek û wî tînin gundê wî.

Cîld ll.

Beşa duyem li gor ya yekem cuda ye. Ji ber ku Cervantes kêmasî û çewtiyê xwe di vî beşê de dinirxîne. Geh bixwe geh bi vegotina Don Kîşot. Qederê mehek şûnve Don Kîşot hespa xwe ya Racînante, Sancho jî kera xwe siwar dibin ku dîsa dest bi şovalyetiyê bikin, papaz û berber çi qas lava kirin bo neçin lê Don Kîşot fikrê xwe neguherand. Don Kîşot hîn neketibû rê got; em herin Dulcinea bibînin. Rengê Sancho jî ecêp dibe û ditirse virê wî diyar bibe. Di rê de Sancho wî dixapîne û keçek li ser kerê di rê de tê pêşiya wan û dibê ev Dulsinea ye. Don Kîşot xemgîn dibe û ji wî tirê dijminê wî sêhr lê kirî. Di rê de deweta Camacho dibîne lê bûyerek balkêş têda dertê, ew jî keçik berê da soz dabû Basilio lê ji ber ku Camacho dewlemend bû, bi wî re dizewicî. Basilio bi zîrekiya xwe û plana ku amade kiribû bi ser ket û ew bi wê re zewicî. Don Kîşot û Sancho di rê de rastê Şikefta Montesinos tê û Don Kîşot bi wêrekiya şovalyetî ve ket hindir, di hindir de xewnek li ser Dulcinea dibîne. Don Kîşot bûyera hat serî li Sancho re dibê, lê Sancho bawarê xwe pê nayne. Li wir diçin keleha prens û prensesê. Bi hatina Don Kîşotê navdar re pêşxwaziyek şovalyetî hat kirin. Lê prens û prenses pirtûka Don Kîşot xwandibûn û ji ber wê bi wan re lîstikek dilîze. Pêşî Sancho dixin walî. Walîtiya wî baş derbas dibû, lê ji ber ku xwarin zêde nedidan, ew jî roja dehan dev ji walîtî berda û tobe kir. Don Kîşot jî li kelehê serê wî ketibû bûyerek xirab. Prens û prenses keçikek dişînin ser Don Kîşot lê ji ber ku şovalye rûmeta xwe xira nakin û li ser Dulcinea soz dabû, ji ber vê xwe ji wê dûr xist. Di demek kurt de ji wir veqetiyan û berê xwe dan Barcelonayê. Hîn negihîştibû Barcelonayê di rê de çeteyek tê pêşiya wan, lê Don Kîşot xwe da nasîn, ew jî Don Kîşot bihîstibûn ji ber wê çûn cem serokê çetê, li wir Don Kîşot û Roque bi hev re gelek samîmî bûn. Roque, Don Kîşot û Sancho bi hev re, di rêyek nediyar de ketin Barcelonayê. Demek şûnve diçin keştiyê û li wir bûyerek diqewime. Keştiyek din êrîşê wan dike û wan digirin, di nav wan de keçikek potê mêra li xwe kiriye. Çîroka wê jî li keleha Osmaniyan derbas dibe û hatî Spanyayê. Ana Fêlix axaftina xwe bidawî dihanî, bavê wî yê Ricote wê nas kir. Rojek Don Kîşot tenê digeriya, li hemberê wî şovalyek derket, navê wî jî şovalyeyê eynikî ye. Lê yê rastî cînarê wî Sanson Carraso ye. Ji bo Don Kîşotê wê fikra şovalyetî bide guherandin duelo xwest. Got; kî serkeftî be, yê din şertê wî qebûl dike. Don Kîşot li ser bedewbûna Dulcinea soz da, Sonson jî li ser du sal di bin emrê min de bî soz da. Di duelo de Sanson bi ser dikeve û Don Kîşot jî serîditewîne li hemberê wî. Ji Don Kîşot dixwaze vegere mala xwe û Don Kîşot jî têkçûyîna şovalyetiyê bi keser vedigere gundê xwe. Qederek şûnve Don Kîşot nexweş dikeve, Sancho jî dil dike ku wî bixapîne dîsa bikevin nav macerayê lê êdî Don Kîşot baqil dibe û nalet li şovalyetiyê tîne êdî hîs dike mirina wî nêzîk hatî. Li ser çar xalan serweta xwe parve kir. Sozê dabû Sancho ji serweta xwe para wî de ya din jî li belengaza re yên mayî jî dide biraziyê xwe. Di dawî de dîsa nalet li kitêbên şovalyetî tîne û rehmet dike.

3)  Kesên Romanê:

a) Kesên Bingeh: Don Kîşot(Alonso), Sancho Panza

b) Kesên din: Dulcinea El Toboso, Berber, Papaz, Gînes de Pasamento, Dûş û Dûşeş, Terasa Panza, Sanson Carrasco, Antonia Quijana, Don Fernado, Cardenio, Lusinda Doreta

4) Cih: Di pirtûkê de cih gelek berfireh e. Bûyer li gelek cihan diqewime li gundê(manchal) wî, ba wezîn( yel değirmeni), xan(xana jî wek keleh dibîne, xweyê wî jî qral dihesibîne), keleha Prens û Prenses, Barcelona... hwd. Ji navê bajar û cihên bi kar aniye em pê derdixin ku cîh xaka Spanyayê ye

.

5) Dem: Di romanê de dem 1590 e. Dema şovalyetî têde heye û derebeg jî bi awayek rexneyî cihê xwe tê de dibînin. Di kitêbê roj, şev, meh, û rewşa hewa tê vegotin.

6)  Bergeh:

Nêrînek îlahî li ser romanê bi bandor e. Nêrîna îlahî bi awayek di  pirtûkê de bûyerê tê qewimandin, tê teswîr kirin, bi wayekî zanistî û hemû tiştan haydar e. Cervantes di pirtûkê de xwe gelek caran nîşan dide û li ser lehengê xwe hemû tişta dike. Hinek caran cihê xwe dide Hamît Badîncan hinek caran jî leheng-vebêjer eyni ye. Di pirtûkê de hemû bûyer di bin kontrola nivîskar de ye.

                 “La galateaya Miguel de Cervantes e,” got berber.

                       Cervantes kevnedostek min e; ez zanim ku qismetê wî ji şiîran bêtir ji bedbextiyê re vekiriye.

                       Bingeha kitêba wî ne xirab e,  ango li gor armanca wî ya sereke pêk nehatiye. Beşa duyem li

                       gor sozê wî hewceye mirov li bendê be: belkî bi serastkirina wî re, xweşbînî ya ku kêm bibû,

                      bi dest bixe. Niha li vê kitêbê baş miqatebe, hevalê birûmet.”     

                  Di vê metnê de jî kifşeye ku nivîskar çawa bi metnê re dilîze û hewayek cuda diafirîne. Cervantes dinyayek di hişê xwe de çêkirî û ew dinya wî bê guman ji jiyana ew demê jî tê. Nivîskar dema şerê xaçpesert da diçe welatên kurd, ereb û tirkan, li wir jiyanek cuda dibîne û dijî di pirtûkê de jî derbas dibe, nêrîna Cervantes û jiyana wî di pirtûkê de bi xeyalan ve gihîştine hev.

7)  Taybetiya Vegotin û Ziman:

Li gor vegotin û bikaranîna ziman, Don Kîşot gelek dewlemend e. Bi zimanekî îronî dinivîse. Vê keda wî jixwe li gor romana modern dive yekem. Destpêkirina modernê dinyayek nû ji bo romanê avadike. Dostyevskî li ser vê dibê; “Li gor fikrê mirov yê dawî û gotina herî mezin, li gor îfadekirina meriv îroniyek herî tûj e. Cervantes bi zimanek serkeftî li her derê dinyayê bû pêşeng û berhemên pey xwe tesîr kir”. Bi vegotinek cûr bi cûr ve temelê nifşên nû jî bandor kir e. Jale Parla li ser Don Kîşot wiha dibê; Don Kîşota Cervantes li gor modernê ne tenê romana yekem e, bi metaromanê ve temelê postmodernê di xwe de hewandiye. Bi vegotina xwe ve romanê xistiya astek bilind. Di beşa heştan de çîrokê nişkave xilas dike, lê berdewamiya wî di beşa din de dide. Gelek caran pirtûk di nava xwe de xwe dinirxîne û qala nivîskarên pirtûkê tê kirin. Bi zimanekî îronî wê demê rexne dike. 

- Bûyerên dîrokî û bandora wan li ser romanê: bê guman her romanek hatî nivîsîn çi pir çi hindik bingeha xwe ji bûyerên roja xwe digre. Ev hin deman rasterast dikeve nav romanê, hin deman jî bi awayek girtî. Ku em li Don Kîşota Cervantes dinihêrin û dixwînin bi awayek din em dîroka Spanya û Awrûpayê jî xitim dikin. Dema ji qirna 9an heta ya 15an rêvebiriyên Spanyayê avêtina ereban ji girava Spanyayê ji xwe re dikin armanc gelek şer û pevçûn di navbera van hêzan de derdikevin. Ligel eraban cihûyê wan deveran jî ji xaka xwe tên dûrxistin. Di bingeha seferên xaçperestan ên ber bi Rojhilata Navîn de jî ev tevgera Spanyayê heye û çendî caran jî serokên wan ji vir bûne. Di wê demê de bo bidestxitina xakên nû cihên pîroz ji bo xaçperestan sefer detpêkiribûn. Di van seferan de gelek serokên xwedî xakên fire an xakên bi sûran hatî dorpêçkirin hebûn. Van kesan dixwestin cihên bi dest xistine jî bixin bin kontrola xwe û dewlemendiyên wan deran ji xwe re bînin û hukmê xwe berfirehtir bikin. Van kesan heman demê de bi dehan belkî bi hezaran kesên bi çek jî li dora xwe dicivandin û bi xwe re dibirin şer. Hew xeyalê wan ya sereke hebû; piştî rizgarkirina cihên pîroz ji mislimanan bi dewlemendî li warê xwe vegerin. Helbet gelek ji wan venegeriyan û yên vegeriyan jî dîsa xwe di nava xizaniyê de dîtin. Hin ji van kesan li Awrûpayê dest bi şovalyetiyê kirin. Bê wî jî dem dema siwariyên hespan bûn. Bi vî awayê çanda şovalyetiyê belav bû. Di romanê de em vê bandorê bi rehetî dikarin bibinîn. Li gel vê rexneya giregirên welatê Spanyê jî di romanê de cihê xwe digre. Xirabûna wan û tedeyê li kesên din dikin. Her wiha ji xwe Don Kîşot ji dewlemendan digre û dide xizanan û bi awayek li dijî rewşa heyî ya Spanyayê ye.

Bi rastî jî Don Kîşot Servantes nivisand?: Nivîskarê pirtûka “Bajarê Peyvan”(YKY 2016, çapa 4.) Alberto Mangul di beşa “Pirtûkên Don Quijote”(rr.79-101) li ser vê îdayê bi awayek berfireh radiweste. Dema yekem car pirtûk li Madrîdê di sala 1605an de tê weşandin li ser berga wê “ji wergera erebî” tê nivisandin. Servantes jî vê rewşê waha dinirxîne. “Her çendî ez wek bavê Don Kîşot bêm xwûyan jî di rastiyê de ez zirbavê wî me” Dûre Servantes di cîlda duyem de jî vê bi zelalî dibêje. Destnivîsa bi erebî hatî nivisandin li pirtûkfiroşek dibîne û bi kesek erebzan dide wergerandin û ev jî heşt hefte berdewam dike. Berdêla wergerê jî nîv kîlo mevûj û du teneke genim dide. Nivîs aydê dîrokzanê ereb Seyyîd Hamîd Badincanî ye û bi sernavê “Esilzadeyê Afirîner Don Quijote yê ji La Mancha” hatî nivisandin.