Di nav welatek mezin da li bajarek mezin

Birçîbûm, ji do va, bişev jî tu tişt nexwaribûm. Serê sibê dema şîyar bûm, zikê min dikir xurexur. Dem tune bû ji bo taştîyê ra. Herwiha ji xew dereng şîyar bibûm û nedixwast ji çûyîna xwe derengî bimam. Nizam ev dem ji ku derê derket, me tu dem dîyar nekiribû. Lê di min da kelecanîyek hebû, ecela min ji wir dihat. Berîya derketinê hilma devê xwe ji nav destê xwe bêhn kir, bişev gelek vexwaribûm, baş bû ku devê min zêde bêhn nedida. Bêhna devê min nexweş ba çi dibû, qê ji roja pêşî me hev maç bikira. Lê jîyan zû diherikî. Her tişt dibe ku bibe. Dûre duçerxa xwe ji malê derxist hêdî hêdî ber bi jêr va çûm.  Heta derketim derve xwîdana nav milê min, tîşortê min nerm kiribû û ji bêhna xwîdanê jî aciz dibûm. Hihek sekinîm ji bo bêhna xwe vedim. Ji derîyê avahîyê derketim derve. Tîrêjên tavê li nav çavên min dixist. Hema xwe avêt li ser duçerxê û pêlê pedalê kir. Çi qas bilez dajot, ew qas jî nêzîkê wê dibûm. Hingî bilez diçûm, ji min tirî difirim, lê ji tirsan bi şidî dîreksîyonê girtibûm. Nêzîktir bibûm. Hindik mabû. Di nav welatek mezin da li bajarek mezin dîtina me ya çendî car e, ez jî nizanim. Ji bo wê bibînim her roj diçûm cemê. Bi xêra pirtûkê me hevdu didît. Min hertim ji kitêban hez kirîye û îro jî bi xêra pirtûkê me hevdu bidîta. Spas ji bo te, te wê derxist pêşîya min. Di nav fikrên tûj da rêya xwe şaş kiribûm, berê xwe fetiland û di kolana din da ketim hindir. Xelet nebim ev rê bû. Ka em bibînin kîjan rê rast e. Temam. Di vir da bikevim tiştek hindik dimîne xwe bigihînim ba wê. Hatim ber derî. Sekinîm. Pêşîya pirtûkfiroşê bûm. Ew li hindir bû. Pirtûk dixwend. Hayê wê ji min tune bû. Hêdî hêdî ber bi wê va çûm. Derî vekir û ketim hindir. Ew jî bi zengila derî va warqilî û li nav çavên min nêrî. Rûyê wê geş dikir. Me slav da hev. Piştî slavê êdî ez bêdeng mam. Tu peyv û gotin ji devê min dernediket, ew jî vê tiştê fehm kir û dest bi axaftinê kir. Malmîrat bersivên min jî ne bersiv bû. Navê wê jî Nalîn bû. Navê wê gelek xweşa min diçû. Axaftina me halek sosret girtibû. Hinek aciz bibûm, em herdu jî bêdeng disekinîn. Got îro kîjan pirtûkê dixwazî, min jî pirtûka Dilê Segê jê xwast. Dîsa bêdeng bûm. Pêwîst bû bêdengîya xwe xira bikira. Ez ne kesek wiha bêdeng im, nizam îro çi kul li min hatî. Xwe bixwe diaxivîm. Lê peyv deng nedidan, bêdeng bûn. Ew jî êdî aciz bibû, wisa dixwîya. Xofek ket nava dilê min. Dibe ku bi vê bêdengîyê va wê ji xwe sar bikira. Pirtûkê da min û min jî xist çentê pişta xwe. Bi bişirînî spas kir. Lê min dixwast têkilîya xwe pêre çê bikira û ji bo germahîyek di nav me da  çê bibe, min got em bi hev ra çayek vexwin. Qet ji min hêvî nedikir vê ya û bi rastî min jî ji xwe hêvî nedikir. Gotin êdî ji dev derketibû û ji dirana derbas kiribû. Niha wê bersivek neyînî an jî êrînî bida. Hinek sekinî. Got dibe, em dikarin çayek bi hev ra vexwin. Hevokek basît lê bi nirx bû. Kêfxweşîya min ra payan nîn bû. Her tişt zû rû dabû. Ew jî xweşik bû. Porên wê yên xelek pir xweşa min diçû. Tiştên min di xoşevîstek da dixwast, li ba wê hebû. Min got cihek dizanim em dikarin li wir çayek vexwin. Got bila. Çendek şûnve em derketin derve. Ew li pişt min rûnişt, kaskek min tenê hebû, ew da serê xwe û bi duçerxê va em li Manhattanê ber bi parqa centralê va çûn. Wek du xwoşevîstên nû. 

berdewam bike

Romana li ser gundî, axa û Cendermeyan, Gundikê Dono

Di sala 1944an de li gundê Suphiyê ku li ser Hezoya Batmanê ve ye, ji dayika xwe bû. Berî ku xwendina xwe ya li “ Dicle Öğretmen Okulu” xelas bike, wî dev ji xwendinê berda. Di sala 1967an de cara pêşî li Batmanê di rojnameya “Batman Gazetesi” de set bi karê rojnamevaniyê kir. Di sala 1968an de bû serokê partiya TİP ê ya Batmanê. Karê wî yê sendîkavaniyê ji sala 1968an heta sala 1970yî dewam kir. Paşê bi hinceta ku Kurdîtiyê dike û ji ber her du pirtûkên wî yên ku hatin çapkirin, 15 sal cezayê hepsê lê hate birîn. Loma di 1970an de ji bêmecaliyê mecbûr ma ku derbasî Elmanyayê bibe. Di sala 1971ê de li Swêdê bi cih bû. Di sala 2000an de jî li Stockholmê çû ser heqiya xwe û niha li Diyarbekirê veşartî ye.

Berhemên wî; Mezra Botan(1969), Zarokên Îhsan(1978), Hêlîn(1984), Gundikê Dono(1988). 

Roman;

Roman li ser gundî, axa û Cendermeyan derbas dibe. Havîneke ku teze berf heliya ye, Aso û Bedo du evîndarên li benda zewacê bûn. Gundî di bin destê Hecî Zorav da jiyana xwe derbas dikin. Hemû mal û milkê gund yê Hecî Zorav e. Gundî hemû ku tadeya li wan hatibû kirin perîşan bibûn. Her sal axa ji gund berê çend malan dida û dişand cihên dûr. Ji wan yek jî Filîto bû. Ji ber Filîto kesekî zexm û wêrek bû. Car caran bi dizî dihat gund malê axa didizî, ev jî gelek kêfa gundiyan dihanî. Aso keçekî gelek bedew û xweşik bû, axa ji ber tolaziya xwe çav berdabû wê jî. Rojeke ku Bedo ji kerba Zorav diçe Qonyayê cem Salo û Perîxanê ku axa wan jî ji gund avêtibû. Hecî Zorav ji vê derfetê diçe Aso bi zorî ji xwe re dixwaze. Zibeyrê Ehmê ku xwezûrê Filîto bû hem jî aqilmendê Hecî Zorav bû, lê qet jê hez nedikir û serda jî hêla gundiyan dikir. Ev xwastina Aso di serê Zibeyrê da planeke çêkir. Plana wan piştî zewaca Hecî Zorav bû û wan Aso birevandana û bigîhanda Bedo û derbeyeke rûreşîyê li ser Zorav bihîştana. Roja dewetê tê û piştî rojekî Aso ji mal direve û bi Bedo û Filîto ra diçin şikeftan. Piştî vê bûyerê Hecî Zorav gelek hêrs dibe û Zibeyr dişîne eskeriyê bi zora jendirmeyan. Lê rojek tê Zibeyr ji eskeriyê direve û tê ba Bedo û Filîto. Dîsa zirarê didin malên Zorav axa. Rojeke Filîto bi tena serê xwe diçe Hecî Zorav dikuje û  ew jî tê kuştin.  

Axayên pişta xwe bi dewleta Romê ra girê dane, çi ji destê wan tê xirabî li gundîyan dikin. Cendirme jî ji bo neheqî û xirabî zêdetir li ser gundîyan bibe, alîkarîya axayan dikin. “Di honaka bûyerê de axa û hukûmat/dewlet/tirk her dem piştevaniya hev dikin.”(Tekin,2017,r.71) Ne kesê ji gund ne jî akilmendek bawerî li dewletê nedihanîn. “Kuro dîno, ketiye serê te ku hikumeta Tirkan ê rabe ser xwe û milkê metrûke ji Hacî Zorav bistîne û bide me ha.”(r.50) Di romanê da şerê berê ku di nav kurd û tirkan de derbas bûye, hatî vegotin û xedarbûna dewletê hatî nîşandayîn. “Êdî destê hikumeta zalim û Kurdkuj jê re bû... Alaya Sêrtê, tevî cendirmên Xelatê ketibûn nav gundan. Kî diket ber wan dikuştin. Jin, zarok, pîr, dapîr. Gund dişewitandin, pez û dewar talan dikirin. Çarikên bûkên dest bihene, yên keçên xama, di bin nalê hespên Romê de mabûn...”(r.70) “‘Îmaja tirkan’ di romanê bi piranî ji ser leşker û karmendan tê avakirin. Leşkerê ku tirkan temsîl dike bêhtir noqê peyvên “mirin”, “zilm” tên kirin.”(2017,r.72) Di romanê da wek nasname tirk wiha tê dîtin: “Tirk û tirkbûn nasnameyeke leşkerî ye”(Yücel, 2011, r:194)

Ew kesên ku ji ber axa koçê bajaran kiribûn, herwiha erf û edata bajariyan girtibûn, di ser da jî ji hêla ziman da jî ketin nav nakokiyeke. “Tiştê kevin û nû bi hev re zeliqîbûn. Perîxan û Salo ne tam Kurd bûn, ne jî Tirk” (ür.18) Ji bo vexwarina çay jî gundî wiha difikirîn. “Bes carcaran gava diçûn mala Hecî Zorav li ser serdikê di destê wî de didîtin. Ji wan kirê ku çay vexwarin tenê mafê axan e, şifêran e, an jî ew kesên ku bi tirkî diaxivin ê wan e.”(r.14) Çay di vir de ne tişteke normal wek malê kesên din tê dîtin. “‘Çay’a ku ji bo civakê bi awayek nû ye bi tirkan ve tê girêdan. Nivîskar vê kevinbûn/kurdbûn, nûbûn/tirkbûnê bi nav dike û li gor eşyayên tên bikaranîn tasnîf dike.”(2017,r.70)

Tesîra teklonojiyê hêdî hêdî dikeve jiyana gundiyan û pêdiviya axa her çiqas diçe ji gundiyan kêmtir dibe. Bi makînê erd ra êdî hewceyî bi gundiyan nedihanî û ev jî ne li gor berjewendî an jî xêra gundiyan bû. “Te me tevan bi qurbana du motorên guwiran kiriye.”(r.22)

Leheng;

Aso: Aso îsal ketibû sala şanzdehan şanzdehan. Dilê wê jî wekî, bihara Xerzan bû. Ew jî yek ji wan kulîlkên biharê bû; bi bêhn, bi reng, bi evîn... Dilpîvok bû Aso. Di nav fistanê xwe yê gulgulî de, çîçekeke wiha xweşik nedîbû. Ne tenê bûkik, her wisan nêrgîz û reyhan, sosin û beybûn jî jê dihesidîn.(r.10)

Bedo: Bedo di piçûktiya xwe da sêwî mabû. Li ber destê axa xulamtîyê dikir. “ Lê sal bi sal Bedo di bin kar û baran de zixim bûbû. Qevdikên destê wî bûbûn wekî gurzê Rustemê Zal. Zarokên Eyşanê, xortên gund jê zaf ditirsiyan. Bedo pişta tevan danîbû erdê. Bedo, ne deştî bû. Li gorî Çiyayê Mereto bejn avêtibû.” (r.71)

Filîto: Filîto mêrekî pir navdar bû. Hê di xortaniya xwe de çavên zaf kesan tirsandibû. Yekî kin, tije û navmilfire bû. Ne tenê mirov, hirç jî jê ditirsiyan.(r.24)

Hacî Zorav: Hacî Zorav wek gamêşan e. Bêhneke pîs, bêhneke ne xweş jê tê. Dilê mirov jê li hev dikeve, vereşana min tê.(r.17)

Zibeyrê Ehmê: Zibeyrê Ehmê aqilmedeke zîrek bû. Tevgerên gundî û axayan baş dizanibû, ji ber wê zû zû li ber kesî piçûk nedibû. Çand û dîroka xwe baş zanibû û ji wan ders digirt.

Perîxan: Perîxan, di nav fistanê xwe yê sorspî de wekî melekekê xuya dikir. Ken ji rûyê wê dibariya. Keçeke xwînşîrîn, keçeke rûken bû Perîxan.(r.14)

Salo: Salo mêrê Perîxanê bû û şofêr bû. Piştî çûyîna bajêr kesayeta wî guherîbû û wek bajariyan rehet dijiya. Ev jî bala xortên gund dikişan û xweziya xwe pê dihanîn.

Faro: Faro gundiyekî pir feqîr bû. Bav û kalên wî li Gundikê Dono hatibûn dinê, jiyana xwe di eynî xanî de derbas kiribûn. Wan jî di wextê xwe de, wekî gundiyên Gundikê Dono mal û milkên xwe dabûn Şêx Evdilhekîm.(r.47)

Dem;

Berfê di şevekê de mala xwe ji Warê Xerzan bar kiribû û çûbû warên din. Rengê fîqspî cih dabû biharê. Berfê di bin xwe de bihara rengîn hazir kiribû.(r.9)

Roman bi serê biharê ve destpêdike. Û bi vegotina bûyeran ve dem zû derbas dibe; Meha tebaxê, li Gundikê Dono piştî nivro, agir bû...(r.40) Dem zû derbas bû. Payîzê cihê xwe da zivistanê. Barana biharê pişta zivistanê şikand. Tîrêjen rojê wekî hûtekî, kirasê biharê şewitand. Ji german mar har bûn, teyr û tûr kizirîn. Sîlekanên Çemê Xerza reng guhartin û sor bûn. Şikeftên Gola Binevşê çikiyan.(r:80) Dem bi roj, meh û desmal derbas dibe bi awayekî kronolojîk, lê hin caran qala bûyerên rabirdû tê kirin û di wir da dem dişikê.

Cih;

Gundikê Dono li ber qeraxê Çemê Xerzan ava bûbû. Xaniyên gund wekî yên deşta Xerzan ji herî û kelpîçan hatibûn çêkirin. Lê koşka Hacî Zorav xaniyekî bêhempa bû. Koşk ji Begên Xerzan mabû. Sê qat li ser hev û ji keviran hatibû danîn. Nêzî bîst odeyên wê hebûn. Hawirdora qatê sisiyan cihê qulên tifingan bû.(r.19)

Vebêjer û Vegotin;

Roman bi kesê sêyem ve hatî vegotin. Nîvîskar xwedî kelemeke bihêz e û bi zimanê xwe yê çandî û edebî ve bal kişandiye. Vegotinekî çîrokî û bi zimanê devera xwe va romanê xemilandîye. Bi gotinên pêşîyan, nifir û çêran va zimanê gundîtî baş hatîye bikaranîn. Di romanê da hevokên xweşik gelek henin û bi çend mînakan wan nîşan bidin:

   Bike kal, bixwe mal.

   Gur ku gur e newêre ji qula xwe derkeve.

   Xwedê mirov şaş neke, ku şaş kir faş neke, ku fak kir, di erdê re kaş neke.

   Çi tê serê qulingê ji qareqara qulingê ye.

   Gava xwedê aqil par kiribû hûn li wir bûn.

   Xençera rastiyê tûj e.

   Simbêl bi psîkan ve jî heye.

   Tîr li şêran dikeve ne li roviyan.

   Axatî birakuj e.  

   Bext ji qelsiyê tê.

   Ker ji xoşavê çi fêm dike.

   

Çavkanî:

1- Aziz Tekin, “Di Romana Gundikê Dona De Wek “Êdîn” Temsîliyeta Tirkan” Kovara Zarema Hejmar10, Diyarbakır, 2017, r.66-73.

2-Müslüm Yücel, Osmanlı-Türk Romanlarında Kürt İmgesi,Stenbol,2011,Agora Kitaplığı

3-Mahmut Baksi, Gundikê Dono, Orfeus, 1988

berdewam bike

Erebê Şemo “Şivanê Kurmanca"

Erebê Şemo di 1897an de, li gundê Sûsizê ya bajarê Qersê ji dayîk bûye. Ew dever di wê heyamê de, di bin desthilatdariya ûrisan de bû. Erebê Şemo piştî xwendina xwe ya pêşîn diqedîne, di sala 1913an de dema ku 16 salî bû, dest bi paletiyê dike. Erebê Şemo ji bilî zimanê kurmancî, bi ûrisî, tirkî, yewnanî û ermenîkî jî dizanibû. Demeke dirêj jî endamtiya xwe ya Komîteya Navendî ya Partiya Komunîst a Ermenîstanê didomîne. 

Di sala 1931an de, Erebê Şemo li Lenîngradê rastî Qanate Kurdo tê. Û hevaltiyeke baş di navbera wan de çê dibe. Li wira dest bi xebata literaturî û zanistî dike. Li wê derê, nivîsên li ser pirsgirêkên kurdî amade dike û li Ermenîstanê çap dike.

Erebê Şemo di sala 1978an de jiyana xwe ji dest daye.

Romanên wî: Şivanê Kurmanca(1935), Dimdim(1966), Jiyana Bextewar(1967), Hopo(1969) û Berbang(1958) in. Kitêba wî ya berhevkirî bi navê “Hikayetên Gelê Kurd” tê weşandin.

Romana Şivanê Kurmanca romana Kurdî ya yekem e û di 1935an de hatî weşandin û roman şopa jiyana nivîskar  dihewîne.  Roman wek xwejînenîgarî ya Erebê Şemo xwiya dike, roman bi zaroktiya nivîskar ve destpê dike û pey şoreşa Sovyetê bi ketina nava sîyaseta nivîskar ve dawî dibe. Nivîskar pêşî bi nasandina malbata xwe ve dest bi romanê dike. Bavê nivîskar Şemo gundîkî hejar e û bi gavantiya ku ji bo malê dewlemendan ve debara xwe dike û bi vê awayê jiyana xwe derbas dikin. Zarên Şemo, Biro û Dewrêş hîn piçûkbûn ji ber wê nikaribûn alîkariya bavê xwe bikin. Zarên din Çîçek, Gogê û nivîskar bixwe Ereb tên dinyayê. Malbat her sal li gundek gavantî an jî di xebateke din de dixebitin. Û debara xwe bi van karan ve dikirin. Gundên ku tê de dixebitîn jî ji miletên ku nîjada wan cuda ne pêk dihat wek; Hurum, Tirk, Êrmen, Melegan û Kurd. Navbera malbata Ereb û yên gelên din hin caran baş bû lê piranî xirab bû.

Ereb çi qas mezin dibe alîkariya malbata xwe dike û ji xwe ji vir şûnve serpêhatiyên wî bi xwe ye. Dû re bi cîhbûna gundek din ve Ereb di dibistanê de dixebite û li wir hînê xwandinê dibe. Gelek astengî di zaroktiya xwe da dibîne lê neçar e ku ji bo malbata xwe bixebite. Ji ber ku malbata Ereb her sal cihê xwe diguherînin bi gelên din re rû bi rû tên û Ereb ji ber vê gelek netewan ji nêz ve dinase û hînî ziman û jiyana wan jî dibe. Ereb gelek ziman hîn bibû wek zimanê tirka, êrmenîya, kurmanca, huruma û ûrisa. Di wê demê de ku netewên ji wan re xirab bûn derdixe ber çav. Wek di rûpel şêst û sisiyan de li ser Melegana wiha gotiye; “ Melegana teva hevra digotin bira û xûşkê. Lê ne angorî wan gilîgotinêd xwe bûn: gelle zulm û zelûlîya wan hebû. Melegana xwe hesab dikir “xwedê nas”, lê milletêd mayîn wana hesab dikir çewa  “ xwedê ne nas”, ne temiz û xirab”. Nivîskar di derbarê Melegan de wiha gotiye û hêla wan a xirab jî derxistiye holê.

Em di romanê de nêrînên neteweyên din li ser kurdan çawa ne jî dibînin, di rûpela heştê û duyan de jinek êrmen li ser kurda wiha gotiye; “ kurmance teve ussa dizin, qaçaxin, hila binêr – evê çûk hatiye vira, dîsa bê dizînahewe”. Em di romanê de nêrînên gel yên erînî û neyînî, nerînên Ereb an jî bi navê din nivîsakarê romanê, li ser wan gelan dikarin bibînin û jiyana wê demê ji nêz de hîn bibin. Ereb dema mezin dibe beşdarê artêşa Rûsan dibe. Şerê 1914 di navbera Osmanî û Rûsan de dibe û ji ber Ereb gelek zimana zanibû wek tercûman dikeve nav artêşa Rûsan. Di wir de jî perê ku qezenc dikir dema diçû malê dida bavê xwe. Dema di nav artêşê da bû zewacek ne serkeftî derbas dike û dev ji fikrê zewaca berdide. Dû re em di şerê wê demê da jî gelek tiştan hîn dibin. Di rûpela sed û heftê û şeşan de nivîsakar wiha qal dike; “Ser Sarîqamîşê şerekî hêla hebû. Romê û daşnaka dikire şer. Ser rîya merî dikuktin cîyê bela sebab”. Bûyerên dema şer nivîskar ji nêz ve nîşanê me daye. Ereb di şeran de şer jî kiribû. Ereb jiyana wê demê, jiyana şer, jiyana gundiyan, jiyana kurdên koçer aniye ber çavên me. Jiyana wî tê re romanek bû.

Ereb di nav Şoreşgerên Rus de bû û li wir jî bi kesên sosyalîst re têkilî datîne. Hin caran tê girtin û îşkence pê tê kirin. Heta Şoreşa Îlonê di nav şoreşê de bû, dûre bolşevîkan wî dişînin Kavkazê nava kurdan. Êdî xebatê wî ji bo civak û gundiyan bû. Gundî di bin bindestiya dewlemend û şexsên zordar de bû, Ereb jî ji bo wê pêvajoyê biguherîne diçe dikeve nav wan.

Mijara romanê jiyana Erebê Şemo ye. Erebê Şemo di piçûktahiya xwe de tiştê dibîne û hîn dibe jê re dibe nêrînek û ew jî jiyana serdema xwe dinivîsîne. Roman li ser jiyana gundiyan, şerên Rom û Ûris, jiyana kurdên koçer û bi giştî cihê tê de jiyaye bi pirsgirêkên wê demê, tarîxa wê serdemê nivîsiye.

Lehenga sereke ji xwe Erebê Şemo bi xwe ye. Yên din jî wiha dikarin rêz bikin; Şemo bavê wî, xwişkê wî Çîçek û Goyê, Hevalê wî yê eskeriyê Şpak, mêrê meta wî Sefo û qîza wî Karê, Seyda û qiza wî Marûsîya. Em dikarin van kesan rêz bikin lê bê zanîn ku van lehengan jî zêde aktîv nîn in, em tenê dikarin ji Ereb Şamîlov re bêjin lehenga sereke ye.

Di romanê de dem li gor kronolojiyê diçe. Bi zaroktiya Şemo bigire heta mezinahiya wî çi qewimiye an çi jiyaye derbasê romanê kiriye. 1914 Şerê Rom-Ûris, Şoreşa Îlonê bi dîroka xwe ve tête zanîn.

Di romanê de cih gelek berfireh e. Roman li gelek gundan, bajaran û welatan derbas dibe. Sedema wê jî lehengê me ji malbatekê koçer e. Cih li ûrisê, kurdistanê, ermenîstanê û  di gund û bajarên wan deran de derbas dibe. Navê cihan nehatî veşartin û hemû hatî bilêvkirin. Cih li hemû deran vekirîne.

Vebêjerê romanê lehengê yekem bi xwe ye. Lehengê yekem jî nivîskar bi xwe ye. Ango nivîskar û lehengê me vegotina kesê yekem(ez,min) bikaranîye. Vebêjer bi xwe di nav bûyeran daye û tiştên ku tê serê wî vedibêje.  Nivîskar uslûbek devokî bikaranîye. Uslûb bi zamanê kesê yekem ve hatî neqilkirin û uslûbek çîrokî derdikeve pêş. Nivîskar çîroka xwe dibêje û hin caran dîalog jî tê xwiya kirin.   

berdewam bike

Romana Mehmed Uzun "Tu"

Romana Mehmed Uzun a bi navê “Tu” salên ku nivîsakarê me dikeve girtîgehê û pey derketina xwe, jiyana xwe ya girtîgehê û tecrubeyên xwe nivîsandiye. 

Roman li ser du forman hatiye nivîsandin û bi beşan hatiye veqetandin. Forma Tu ku vebêjer qala kesayetê romanê dike û wekî kamera her tim li pêşî be kesayeta tu vedibêje. Di vê formê de kesayet her tim wekî tu tê binavkirin, tu jî kesayetek ku dikeve girtîgehê û jiyana xwe ji devê vebêjer dibihîze. Ev ji beşên cothejmar pêktên. Forma duyem a forma Ez e. Qehremanê romanê bi xwe dipeyive, ev jî ji beşên yekhejmar pêktên. Di forma Tu de qala kesayeta ku ji ber pirtûkên kurdî di mala wî de tên dîtin ji hêla dewletê ve tê binçav kirin. Lehengê me di binçavkirinê de gelek îşkence û zilma dewletê dibîne. Bişaftina dewletê li ser zimanê kurdî tê nîşan dayîn. Dema wî derbasê girtîhegê dikin li wir gelek kesên ronak û edebiyatnas jî dinase. Bi saya wan û bi taybetî jî bi saya lehengê bi navê Apo di derbarê edebiyat, çand û dîroka kurdî agahiyan hîn dibe. Ev dibe sedema wî ya nivîsîna kurdî. Di vê formê de gelek lêdan û îşkence heye, di zindanê de lehengê me bi dîtina Kêzikek ve ev form xilas dibe. Forma duyem ku jixwe roman bi vê formê û bi beşa yekem ve dest pê dike. Em dibînin lehengê me di vir de bi dîtina Kêzikek ve dest bi axaftinê dike. Kêzik dibe sedema axaftina lehengê me. Bi teknîka “flash back” li ser jiyana xwe ya berî girtîgehê disekine, piştre rewşa xwe ya zindanê, di rewşek çawa de dijî û psîkolojiya girtîbûn û girtîgehê tîne ziman. Her tim bi Kêzikê re di nav axaftinê da ye lê tenê leheng diaxive. Di vir de lehengê me wekî me li jor jî got qala rojên zaroktiyê ku çawa ji malbata xwe folklora kurdî hîn bûye û çi qas qala çîrokên kurdî, kilamên kurdî û mamikên kurdî dike, ew qas dilşa dibe di zîndanê de û vana hemû ji Kêzê re dibêje. Û di nav rojên berê û yên bê de diçe tê. Nivîskar dawiya forma Tu girêdayî forma duyem an jî dikarin bibêjin forma Kêzê kiriye.

Mijara romanê li ser kurdên di bin pişaftina dewletê de mane û zordestiya li ser zimanê kurdî çawa ye nîşan dide. Roman kurdên ku bi edebiyatê re eleqedar in an jî yên qala kurdbûn û Kurdistanê dike dê ji hêla dewletê ve çawa tê ceza kirin, me dide zanîn. Roman li ser kurdên di zindanê zordestan de çawa pûç û winda dibin xistiye mijara xwe. Û roman rewşa kurdan û zordestiya dagirkeran nîşan dide.   

Çavkanî:

Mehmed Uzun, Tu, İthaki yayınları,2005

Mehmed Uzun, Antolojiya Edebiyata Kurdî 2

berdewam bike

25 çîrok, 25 wêne, 'Belkî îşev binive'

“Belkî Îşev Binive” ji çîrokên kesên ku di nav şer de mane û bûne şahidê ew şerê qewîmî ye. Bi awayek din kitêb bûye delîlê şerên salên 2015 û 2016’ê li navçeyên Sûr, Cizîr, Silopî,  Şirnex, Nisêbîn û cihên din. Murat Bayram bûyerên li wan deran qewimîn bi vegotina xelqê wir û bi wêneyan tomar kiriye. 

Pirtûk ji 25 çîrokan û bi 25 wêneyan pêk tê. Her çîrok bi wêneyên qasê xwe êş û kulan dihewîne û bi hestekî tîr ve dertê pêşberî me. Bi xwendina her çîrokê re xirabî û nebaşiya şer ji nêz ve tê dîtin. Bayram, kesên di nav şer de mane û gelek zirar ji şer dîtine re hevpeyvîn kiriye. Hevpeyvînên di şer de hatine qeydkirin wekî çîrokên edebî xwe nîşanê me dide. 

Di çîrokan de zimanê heremkî hatiye bikaranîn û Bayram mudexeleyê ziman nekiriye. Qasê ku em di çîrokan de zorbûna vî karî bibînin jî heman mesele dema nivîsandinê de jî didome. Bêguman Bayram di bin tesîra wan çîrokên bihîstî de maye û dîmenên ku bi çavên xwe dîtine rêya nivîsandina van çîrokan vekiriye. Jixwe em di hemû nûçegîhanên vî karî dike de heman hest û ramanê dibînin. Nivîsandin ji bo wan bêhnfirehî ye. Çîrokên wî bi hurgilî bi hev ve hatine girêdan û bi her çîrokekê re jî wêneyên têkildarî wê çîrokê dibînin. Ji vî karê Bayram re “rojnamegeriya edebî” tê gotin. Ev jî nûçegîhanên şer bi qeydkirina çîrokan û dû re wan çîrokan bi awayekî edebî hatibe nivîsandin re tê gotin. Ev rêbaz ji hêla nivîskarên navdar ve jî hatiye bikaranîn. Wekî George Orwell, John Hersey, Daniel Defoe, Upton Sinclair û gelek kesên din mîna rojnamegeriya edebî berhem nivîsandine. Wekî di mînaka George Orwell de jî mijar hewceye ji hêla kesayetê ku şahîdê bûyeran bûye û jiyaye ve bê gotin. 

Jinika amerîkî Martha Gelhorn jî bi nasnameya rojnamegeriyê beşdarî şeran bûye û ew şer bi çavên xwe dîtiye û nivîsandiye. Di fîlmê Hemîngway û Gelhorn de em ji nêz ve vî karî dinasin. Gelhorn di dema şerê Spanyayê de ji Amerîkayê tê Spanyayê û wê demê jî Hemîngway ji bo nivîsandina romana xwe ya nû di enîya şer de dima. Li barekê Gelhorn û Hemîngway hev nas dikin û fîlm jî jixwe ji wir dest pê dike. Hemîngway û Gelhorn bi hev re diçin enîya şer û jiyana wir ji nêz ve nas dikin. Û her çiqas diçe Hemîngway û Gelhorn nêzîkî hev dibin. Gelhorn hertim dixwest xwe pêş bixe di karê xwe de û ji bo vê jî dixwest ji Hemîngway sûd werbigire. Hemîngway bi nivîsandina romana xwe deng dide, lê Gelhorn nikare wan tiştên di şer de dîtî binivisîne. Bi bandora Hemîngway, Gelhorn jî êdî serpêhatiyên xwe dinivîse û gelek navdar dibe. Bi nivîsên wan re kesên ji şer dûr êdî nêzîk ve dişopandin. Hemîngway li mala xwe bi vexwarina eraq û nivîsandina romanê ve mijûl dibû, lê Gelhorn wekî wî ne di rewşek rehet de bû û dixwest karê xwe yê rojnamegeriyê bike. Ji bo wê tenê jiyana şer girîng bû. Bi çûyîna eniyên şer wekî; Çîn û qampên Naziyan ve trajediya şer ji nêz ve dibîne. Gelhorn êdî ne wekî berê bû û dixwest gerdûn ji nêz ve vê xirabiyê bizanibe. Û em di fîlm de jî dibînin, xew û jîn êdî ne wekî berê ye. Nivistin her çiqas diçe zehmetir dibe û em vê hem di fîlm de dibînin hem jî di berhema “Belkî Îşev Binive” de… 

Heke em li jiyanên nivîskarên ku di şer de nûçegîhanî kirine binêrin bê guman ev problema xewê dê dîsa derbikeve pêşberê me. 

Xew û êş... 

Ji ber ku di şer de ew trajediya ku meriv dibîne ji her hêlê ve bandor dike û bêxewî jî dibe meseleyek derûniya neyînî. Derûniya li ser nûçegîhanan bi nêzîk ve dişibin hev û em vê hem di kitêba Bayram de dibînin ku bi xwestekek mezin wan bûyeran dixwaze bi hemû kesan bide zanîn, hem jî di fîlma Hemîngway û Gelhorn de heman tiştî dibînin.

berdewam bike